Darlith Goffa Syr Hugh Owen

Cefndir i'r ddarlith

Yr oedd Hugh Owen yn gymwynaswr mawr i addysg yng Nghymru yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Fe'i ganed yn Llangeinwen, Sir Fôn yn 1804, a phan oedd yn un ar hugain oed aeth i weithio i Lundain fel clerc cyfreithiwr, gan symud yn ddiweddarach i fod yn glerc i Gomisiwn Deddf y Tlodion ac yn y pen draw yn brif glerc y Bwrdd Llywodraeth Leol. Yr oedd felly mewn swydd ddylanwadol ac yn agos at galon y llywodraeth yn Whitehall.

Weithgar

Yr oedd yn weithgar hefyd gyda gwaith y Gymdeithas Ysgolion Brytanaidd a Thramor yng Nghymru a’r Cambrian Educational Society (y ddau yn gymdeithasau anghydffurfiol, wrth gwrs). Yn 1847, wedi cyhoeddi'r Llyfrau Gleision, yr oedd yn frwd dros agor mwy o ysgolion Brytanaidd yng Nghymru. Un o'r cyntaf ohonynt oedd Ysgol y Garth ym Mangor. Fel y tyfai nifer yr ysgolion, gwelai Hugh Owen angen am golegau i hyfforddi athrawon yng Nghymru, ac yr oedd yn un o arweinwyr yr ymgyrchoedd i sefydlu Coleg Normal Bangor yn 1858, coleg tebyg yn Abertawe a choleg prifysgol yn Aberystwyth yn 1875.

Un o gymwynasau olaf Hugh Owen, a'r un sy'n gysylltiedig â'r ddarlith hon, oedd sefydlu'r North Wales Scholarship Association yn 1880 i roi cymorth ariannol i blant gogledd Cymru fynychu ysgolion uwchradd, a chodwyd cronfa i’r pwrpas. Cafodd Hugh Owen ei urddo'n farchog ym mis Awst 1881, ond bu farw ym mis Tachwedd y flwyddyn honno yn 77 oed.

Y Scholarship Association

Oes fer a gafodd y Scholarship Association, dim ond pedair blynedd ar ddeg. Erbyn 1894, yn dilyn Deddf Addysg 1889, roedd y cynghorau sir newydd wedi dechrau sefydlu ysgolion uwchradd (ysgolion sirol, neu'r County), a'r gyntaf ohonynt yng Nghaernarfon – ysgol sydd bellach yn cario enw Syr Hugh Owen. Roedd y cynghorau sir hefyd yn gallu cynnig ysgoloriaethau, ac felly terfynwyd yr Association, a throsglwyddwyd y gronfa i ofal Coleg Prifysgol Gogledd Cymru – Prifysgol Bangor erbyn hyn. Yr incwm o'r gronfa yr adeg honno oedd £4 y flwyddyn. Defnyddiwyd y swm bychan hwn fel gwobr flynyddol yn y coleg. I fod yn gymwys i gystadlu roedd rhaid i'r ymgeiswyr fod wedi treulio cyfnod fel disgybl-athro mewn ysgol elfennol, yna wedi derbyn hyfforddiant fel athro (megis yn y Coleg Normal), cyn dechrau ar gwrs gradd ym Mangor. I goroni'r cyfan roedd rhaid ysgrifennu traethawd (yn Saesneg, wrth gwrs) ar destun addysgol trwm.

Trwy osod amodau mor gaeth ar y wobr buan y diflannodd y to a allai gystadlu amdani, ac ni thynnwyd dim arian o'r gronfa am flynyddoedd. Felly y bu hyd nes darganfod fod gwerth y gronfa a gasglodd Hugh Owen erbyn heddiw oddeutu deng mil o bunnoedd. Yn y flwyddyn 2000 cytunodd Cyngor y brifysgol y gellid defnyddio'r llog ar y gronfa i gynnal darlith addysgol ar destun a fyddai'n denu cynulleidfa eang, ac a fyddai’n coffáu enw Syr Hugh Owen.

Traddodir Darlith Goffa Syr Hugh Owen bob yn ail flwyddyn.