Archif y Mis: Chwefror 2023
Edwin Augustine Owen : Academydd, arbenigwr Radiolegol ac Athro Ffiseg ym Mangor o 1926 hyd 1954.

Ganed yn fab i chwarelwr ym Mlaenau Ffestiniog ym 1887, a chafodd ei addysg yn Ysgol Ramadeg Ffestiniog a Choleg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor, cyn symud ymlaen i Labordy Cavendish ym Mhrifysgol Caergrawnt. Yno, bu’n gwneud gwaith pwysig ar belydrau Röntgen ac ymbelydredd o dan yr Athro Syr J.J. Thomson (Röntgen a gynhyrchodd pelydrau-X am y tro cyntaf ym 1895). Caiff ei ddarganfyddiad, sef bod ‘cyfernod amsugno màs deunydd ar gyfer pelydr-x yn amrywio'n groes fel pumed pŵer pwysau atomig y rheiddiadur’ ei adnabod fel cyfraith Owen. Ymunodd â Choleg Prifysgol Llundain, a pharhaodd â’i waith ymchwil ar belydrau-X a ffiseg atomig, yn ei amser hamdden yn bennaf, ac ym 1918, ar ôl bod yn ymwneud â gwaith rhyfel, cafodd ei benodi’n Bennaeth yr Adran Radioleg yn y Labordy Ffisegol Cenedlaethol i’r Weinyddiaeth Arfau lle roedd yn gallu ymroi ei holl egni i ymchwil i belydrau-X a ffiseg atomig.

Bu'n ysgrifennydd er anrhydedd Cymdeithas Röntgen ym 1920-24 a Sefydliad Radioleg Prydain ym 1924-25 ac yn is-lywydd Cymdeithas Ffisegol Llundain ym 1926-28, yn ysgrifennydd er anrhydedd Pwyllgor Rhyngwladol Radiolegol Unedau Radiolegol ym 1925-37 ac yn is-lywydd Sefydliad Radioleg Prydain ym1939-42. Ym 1926, fe'i penodwyd yn athro ffiseg ym Mangor lle sefydlodd ysgol ymchwil a oedd yn adnabyddus yn rhyngwladol am gywirdeb ei gwaith pelydr-X. Enillodd Wobr Röntgen ym 1927 a Medal Silvanus Thompson ym 1945 a bu'n is-lywydd y Sefydliad Ffiseg ym 1957-59.

Yn ogystal â’i lwyddiannau academaidd a gwyddonol eithriadol, gwnaeth yr Athro Owen gyfraniadau arwyddocaol eraill at y gymuned, yn arbennig ei waith gyda’r C&A (Ysbyty Sir Gaernarfon a Môn) ym Mangor. Ar ôl codi estyniad ar yr ysbyty ym 1924, daeth yn amlwg bod angen prynu uned fodern, a chyda hyn mewn golwg ymgynghorodd bwyllgor yr ysbyty â’r Athro Edwin Owen, a argymhellodd brynu offer newydd ynghyd â soffa a stand sgrinio. Argymhellodd hefyd y dylai’r ysbyty agor ystafell driniaeth pelydr trydanol a fioled. Dyma sut y daeth i gysylltiad â’r ysbyty am y tro cyntaf, a phenodwyd ef yn ffisegydd er anrhydedd ym 1928, gan barhau i gyfrannu ei arbenigedd at yr ysbyty hyd 1948. Yn ystod blwyddyn gyntaf ei benodiad, dywedodd yr Athro Owen: “ … Gellir dweud bod gan yr adran belydr-X gymaint o gyfarpar ag unrhyw uned belydr-X o’i maint yn y wlad … Mae’r adran mewn dwylo cymwys, gyda’r brif weinyddes nyrsio wedi cael blynyddoedd lawer o brofiad ym maes radiograffeg.”

Y 'C & A', 1937 (Casgliad O.V. Jones).

Roedd yn aelod o Fwrdd Ysbytai Rhanbarthol Cymru ac yn gadeirydd y Pwyllgor Cynllunio Ysbytai, a daeth hefyd yn brifathro dros dro ar y brifysgol ym Mangor ym 1945-46.

Llythyr a ysgrifennwyd ato gan Marie Curie oedd archif y mis ym mis Tachwedd 2017.

Crewyd yr “Archif y Mis” yma gan Lynette Williams, Archifydd.

Cliciwch ar y dolennau isod i weld y dogfennau sydd wedi ymddangos fel “Archif y Mis” yn y gorffennol.