Mae Ymwrthedd Gwrthficrobaidd (AMR) yn broblem fyd-eang, a phwrpas Wythnos Ymwybyddiaeth AMR y Byd (dydd Llun 18 Tachwedd tan ddydd Llun 24 Tachwedd), sy'n cael ei arwain gan Sefydliad Iechyd y Byd, yw hyrwyddo pwysigrwydd brwydro yn erbyn ymwrthedd gwrthficrobaidd. Mae hyn yn codi ymwybyddiaeth o heintiau sy'n gwrthsefyll cyffuriau ac yn hyrwyddo defnydd cyfrifol o wrthfiotigau ar draws iechyd dynol, anifeiliaid ac amgylcheddol.
Gwyliadwriaeth dŵr gwastraff yw'r cyswllt coll yn ein hymateb i ymwrthedd gwrthficrobaidd
Yn aml, caiff ymwrthedd gwrthficrobaidd ei drin fel mater clinigol - rhywbeth sy'n digwydd mewn ysbytai, ymhlith cleifion ac o fewn cyfyngiadau gofal iechyd. Ond mewn gwirionedd, mae ymwrthedd gwrthficrobaidd yn ecolegol, yn economaidd ac wedi'i wreiddio'n ddwfn yn y systemau rydym yn dibynnu arnynt bob dydd. Mae gwyliadwriaeth dŵr gwastraff yn cynnig ffordd o weld y darlun llawn. Mae cyd-gyfarwyddwyr ein hyb, yr Athro Davey Jones (Prifysgol Bangor) a Dr Andrew Singer (Canolfan Ecoleg a Hydroleg y Deyrnas Unedig) yn rhannu eu barn am y pwnc hwn isod.
Yr Athro Gwyddor Amgylchedd ac Iechyd Cyhoeddus, Davey Jones : Potensial heb ei ddefnyddio, sector dŵr y Deyrnas Unedig
"Mae sector dŵr y Deyrnas Unedig yn gyforiog o wybodaeth am iechyd cyhoeddus. Mae gweithfeydd trin dŵr gwastraff yn bwyntiau cydgyfeirio ar gyfer gwastraff dynol, gwastraff anifeiliaid a gwastraff diwydiannol. Maent hefyd yn fannau poblogaidd ar gyfer genynnau ymwrthedd gwrthficrobaidd, a all gymysgu, esblygu a lledaenu trwy gymunedau microbaidd mewn pibellau, llaid a charthion.
"Mae'r achos busnes yn glir: Mae ymwrthedd gwrthficrobaidd yn costio £180 miliwn i'r Deyrnas Unedig bob blwyddyn. Mae gwyliadwriaeth dŵr gwastraff yn cynnig system rhybuddio cynnar a chost-effeithiol ar lefel y boblogaeth. Mae'n cyfleu’r baich ymwrthedd gwrthficrobaidd cyfan (nid heintiau yn unig), ac yn darparu dealltwriaeth ymarferol ar gyfer stiwardiaeth, rheoli heintiau a diogelu'r amgylchedd.
"Ond nid yw'r sector wedi'i gosod fel arweinydd eto mewn gweithredu cydlynol yn erbyn ymwrthedd gwrthficrobaidd. Datgelodd gweithdy diweddar i randdeiliaid diwydiant gyda gwahanol sefydliadau o’r diwydiant dŵr ymdrechion tameidiog, rhannu data cyfyngedig a diffyg mecanweithiau ffurfiol ar gyfer cydweithio traws-sector. Mae arnom angen llwyfannau strwythuredig sy'n dwyn ynghyd gyfleustodau dŵr, asiantaethau iechyd cyhoeddus, rheoleiddwyr ac ymchwilwyr. Mae angen i ni fuddsoddi mewn monitro wedi'i dargedu, dulliau safonol, a dangosfyrddau integredig sy'n cefnogi’r broses gwneud penderfyniadau mewn amser real.
"Mae'r diwydiant dŵr eisoes wedi profi ei allu i addasu – rydym wedi gweld hynny gyda gwyliadwriaeth COVID-19. Nawr mae'n rhaid iddo gamu i’r adwy eto. Gyda'r fframweithiau cywir, gall sector dŵr y Deyrnas Unedig ddod yn arweinydd byd-eang ym maes rheoli ymwrthedd gwrthficrobaidd amgylcheddol - gan amddiffyn iechyd y cyhoedd a'r ecosystemau yr ydym yn dibynnu arnynt."
Dr Andrew Singer: Dŵr gwastraff fel drych a system rhybuddio
"Rydym wedi treulio degawdau yn canolbwyntio ar wrthfiotigau, ond nid nhw yw'r unig ffactorau sy'n achosi ymwrthedd. Gall metelau, bioladdwyr, chwynladdwyr a hyd yn oed cynhyrchion fferyllol cyffredin ddethol ar gyfer genynnau ymwrthedd - ac mae llawer ohonynt yn glinigol berthnasol. Mae'r cyfansoddion hyn yn mynd i mewn i'n systemau dŵr gwastraff trwy amaethyddiaeth, diwydiant a defnydd domestig, gan greu cawl cemegol sy'n siapio esblygiad microbaidd. Gan fynd yn ôl mewn amser - cyn gynted ag y daeth gwrthfiotigau ar gael yn fasnachol, cawsant eu defnyddio'n helaeth, nid yn unig mewn meddygaeth, ond mewn da byw, dyframaeth a hyd yn oed ffermio sitrws. Roedd y cymhellion economaidd yn glir – ond roedd y canlyniadau hirdymor yn llai felly. Mae gwyliadwriaeth dŵr gwastraff yn caniatáu i ni olrhain y canlyniadau hynny, ddegawdau'n ddiweddarach, yn y genynnau sy'n llifo trwy ein hafonydd a'n gweithfeydd trin dŵr gwastraff. Gall hefyd helpu i ddatgelu sut mae gwrthwynebedd yn dod i'r amlwg ac yn lledaenu ymhell cyn iddo ein cyrraedd ni.
"Efallai yn bwysicaf oll, gall gwyliadwriaeth dŵr gwastraff ddatgelu'r dolenni adborth rhwng ein hamgylchedd a'n hiechyd. Mae ymchwil diweddar yn dangos bod dŵr gwastraff ysbytai yn arbennig o gyfoethog mewn genynnau ymwrthedd gwrthficrobaidd, gyda phob cyfleuster yn arddangos proffil ymwrthedd unigryw - sy'n golygu bod ein systemau carthffosiaeth yn llythrennol yn ddeorfeydd esblygiadol. Ac eto, mae'r rhan fwyaf o systemau gwyliadwriaeth yn dal i ganolbwyntio'n gul ar ynysyddion clinigol, gan golli'r darlun ehangach."
Ac yn olaf
Mae ymwybyddiaeth y cyhoedd o hyn yn parhau i fod yn isel. Nid yw'r rhan fwyaf o bobl yn sylweddoli y gall yr hyn sy'n mynd i lawr y draen helpu i lunio polisi iechyd cenedlaethol. Dyna pam mae addysg ac allgymorth yn hanfodol. Gall hyd yn oed mentrau megis projectau gwyddoniaeth dinasyddion - lle mae unigolion yn cyfrannu samplau, amser, neu wybodaeth leol, fod yn drawsnewidiol. Maent yn helpu i feithrin ymddiriedaeth ac ehangu cyrhaeddiad ein gwyliadwriaeth.
Y cwestiwn yw pa mor gyflym y gallwn gynyddu hyn. Mae gan y Deyrnas Unedig yr isadeiledd, yr arbenigedd a'r brys. Yr hyn sydd ei angen arnom nawr yw cydlynu, buddsoddi ac ymgysylltu â'r cyhoedd. Mae angen i ni gyfuno gwyddorau’r amgylchedd, dealltwriaeth iechyd cyhoeddus ac arloesedd yn y sector dŵr i adeiladu system wyliadwriaeth sy'n addas ar gyfer y dyfodol.
Diolch i Vaish Sundaresan, o Ganolfan Iechyd Ddigidol am ysgrifennu'r erthygl ar ran yr Athro Davey Jones a Dr Andrew Singer, cyd-gyfarwyddwyr y Ganolfan Iechyd Digidol.
