Teitl y prosiect: 'A Trajectory of Marginality: The life of the squatter colony on Newtown Mountain, 1848 - 1909'
Ymchwilydd Doethurol: Vic Tyler-Jones
Goruchwylir gan: Dr Shaun Evans a Dr Mari Wiliam
Mae olion anheddiad sgwatwyr o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg yn gorwedd ar Fynydd y Drenewydd yng nghymuned Penycae ger Wrecsam. Gan gwmpasu oes anheddiad y Drenewydd, mae'r astudiaeth hon yn ceisio taflu goleuni ar grŵp o bobl dlawd nad ydynt fel arfer yn cael eu cynrychioli yn y cofnod hanesyddol. Mae olion eu hanheddau garw yn parhau fel tystiolaeth i fywyd ar ymylon cymdeithas.
Adeiladodd sgwatwyr ‘tai unnos’ ar wastraff rhostir. Yn ôl yr hen arferiad Cymreig, os oedd rhywun yn medru adeiladu tŷ dros nos ar dir comin, gyda mwg yn dod o'r simnai erbyn y bore, yna byddai’r tŷ a llain fach yn eiddo iddynt. Nid oedd unrhyw gyfiawnhad cyfreithiol dros yr arferiad ond serch hynny, roedd y sgwatwyr yn cael eu goddef gan berchennog y tir, Syr Watkin William Wynn, ac mae’n ymddangos nad oedd yn codi rhent arnynt.
Roedd Mary yn 105 oed yn y llun, a dynnwyd y tu allan i dŷ ei merch yn Afoneitha. Bu'n byw ar y mynydd am dros 25 mlynedd a chredir mai hi oedd y 'wraig droednoeth gyda lwmp enfawr o lo ar ei phen' [Borrow, Wild Wales, 1862 p.313].
O ble ddaeth y bobl hyn a pham roedden nhw'n byw ar y mynydd? Sut bobl oedden nhw a beth allwn ni ei ddarganfod am eu anheddau? Pa dystiolaeth sydd o ddatblygiad cymuned yn y lle hwn? Sut wnaeth y bobl hyn wrthsefyll bywyd caled yn y lle anghroesawgar hwn a sut roedden nhw'n ymwneud â'u cymdogion mewn pentrefi? A oedden nhw'n cael eu hystyried yn annymunol, yn cael eu hosgoi, neu'n cael eu derbyn fel rhan o'r gymuned ehangach? Rwy'n gobeithio darparu atebion i'r rhain a chwestiynau eraill er mwyn disgrifio bywyd yr anheddiad sgwatwyr ar Fynydd y Drenewydd.
Datblygiadau diweddar:
Diweddaru data ystadegol:
- Ffigurau poblogaeth ar gyfer anheddiad Mynydd Newtown 1851 i 1910.
- Siaradwyr Cymraeg/Saesneg Mynydd y Drenewydd yng nghyfrifiad 1891 a chymhariaeth â grwpiau eraill.
- Nifer y plant a anwyd ar y mynydd.
- Hyd yr arhosiad i deuluoedd ar y mynydd.
Sgyrsiau:
- Discovering Old Welsh Houses, Chwefror 2025
- Cynhadledd CAHSS Bangor, Ebrill 2025
- Clwb Cinio Llay, Mehefin 2025
- Cymdeithas Hanes Lleol Holt, Medi 2025
- Cymdeithas Hanesyddol Rhuthun, Hydref 2025
- Cymdeithas Hanesyddol Sir Ddinbych, Tachwedd 2025
- Cyfeillion Amgueddfa Wrecsam, Mawrth 2026
- Cymdeithas Hanes Broughton, Ebrill 2026
