5 rheswm i ymweld
Byddwch yn rhydd i archwilio ein gerddi sy’n cynnwys llawer o goed a llwyni aeddfed a 15ha o goetir cynhenid, 2ha o laswelltir heb ei wella sy'n llawn rhywogaethau, ac 1ha o berllan a reolir. Golygwch eich testun yma.
Mwy o wybodaeth am ein gerddi a'n coetir
Os byddwch yn ymweld â ni ar y dyddiau y mae ein gwirfoddolwyr yma (dydd Mercher a dydd Gwener) neu os ydych yn dod i ddigwyddiad yma, gallwch hefyd weld ein pum tŷ gwydr o wahanol dymereddau, gyda chasgliadau arbennig gan gynnwys tegeiriau, cacti, planhigion suddlon a phlanhigion cigysol. Y 5 tŷ gwydr yw:
- Y Tŷ Trofannol
- Y Tŷ Tymherus
- Y Tŷ Tegeiriau
- Y Tŷ Planhigion Cigysol
- Y Tŷ Gwydr Claear
Mae pedwar llwybr pwrpasol i chi eu dilyn.
Adar, bryoffytau, cacwn, gloÿnnod byw, ffyngau, cennau, mamaliaid a gwyfynod - maent i gyd i’w gweld yn Nhreborth. Rhowch wybod i ni beth ydych yn ei weld yn ystod eich ymweliad!
MWY o wybodaeth am y bywyd gwyllt yn Nhreborth
Cewch ymweld â'r ardd am ddim, ond os ydych wedi mwynhau eich ymweliad rydym yn gwerthfawrogi derbyn rhoddion a fydd yn mynd tuag at gynnal a chadw'r Ardd.
BETH SYDD I’W WELD YNG NGARDD FOTANEG TREBORTH?
Yn ystod eich ymweliad, byddwch yn rhydd i archwilio coetir cynhenid, glaswelltir, perllannau, a thai gwydr sy'n gartref i filoedd o rywogaethau o fywyd gwyllt.
Ein Bywyd Gwyllt
Crwydro Ein Llwybrau
Mae gennym bedwar llwybr y gallwch eu dilyn o amgylch y tiroedd a'r coetir. Dysgwch am ein mwsoglau, ffosiliau a chennau, neu cymerwch eiliad feddylgar i fwynhau rhyfeddodau ein gardd hardd.
Taith Rithiol 360
Sgrîn 1 – Prif Ystafell y Gerddi
Mae’r gofod amlbwrpas hwn yn trawsnewid yn labordy gwyddonol, canolfan maes, ac hyd yn oed yn gaffi! Dyma’r prif ganolbwynt ar gyfer gweithgareddau a gweithdai, gyda chegin lawn weithredol a chyfarpar TG ar gyfer seminarau a darlithoedd. Mae hefyd yn gartref i’n llyfrgell fotanegol, siop anrhegion a microsgopau.
Sgrîn 2 – Coridor yr Ardd
Mae’r coridor yma yn eich tywys i’n Tŷ Tegeiriau a’n Tŷ Tymherus, y toiledau a rhan o’n llyfrgell. Mae digonedd o waith celf botanegol diddorol a modelau ar hyd y ffordd hefyd.
Sgrîn 3 – Tŷ Tegeiriau – Adran Claear
Dyma’r adran dyfu claear o’n tŷ tegeiriau, lle rydym yn arddangos sbesimenau sy’n ffafrio amgylcheddau oerach a chysgodlyd.
Mae’r Tŷ Tegeiriau yn darparu ffynhonnell ddeunydd addysgu i’r Brifysgol trwy gydol y flwyddyn, ac i lawer o sefydliadau allgyrsiol megis dosbarthiadau celf. (Efallai mai dyma lle mae gwyddoniaeth a’r celfyddydau’n cyfuno’n dda!) Mae gwyddonwyr, botanegwyr a sŵolegwyr fel ei gilydd yn cael eu denu i ddarganfod mwy am deulu mwyaf y planhigion blodeuol, gan fod gan y rhan fwyaf o rywogaethau berthnasoedd cymhleth a diddorol gyda’u peillwyr. Mae pwysigrwydd eu rôl wrth gynnal bioamrywiaeth mewn llawer o ecosystemau yn amlwg iawn.
Mae tegeiriau yn aml yn fan cychwyn i bobl ifanc, gan eu hysbrydoli i ddarganfod mwy am yr amgylcheddau y maent yn deillio ohonynt. Mae’r holl rywogaethau trofannol yn dod o ardaloedd sensitif yn amgylcheddol. Yn economaidd, mae rhywogaethau a hybridau tegeiriau yn ddiwydiant byd-eang gwerth biliynau o ddoleri, ar gyfer pleser, bwyd a meddyginiaeth.
Sgrîn 4 – Tŷ Tegeiriau – Adran Ganolradd
Dyma’r adran dyfu ganolradd, lle mae’r tymheredd yn amrywio o 15°C dros nos i 27°C yn ystod y dydd. Mae llawer o sbesimenau yn yr adran hon angen ychydig mwy o wres a golau, ac mae’r goleuadau tyfu pinc yn cefnogi gofynion golau ein planhigion jwg trofannol, y Nepenthes.
Sgrîn 5 – Parhad o’r Adran Ganolradd
Mae’r Nepenthes yn genws o blanhigion cigysol a geir yn bennaf yn rhanbarthau trofannol Borneo a Sumatra, ond mae rhai rhywogaethau hefyd i’w cael yn India, Awstralia a Madagascar. Maent yn tyfu ar ystod eang o uchderau, gyda gwahaniaethau mawr rhwng rhywogaethau’r ucheldir a’r iseldir. Gall trapiau Nepenthes gyrraedd meintiau anferthol ac mae wedi’u canfod yn dal gweddillion adar, madfallod a llygod mawr.
Sgrîn 6 – Tŷ Tegeiriau – Adran Gynnes
Dyma’r adran dyfu gynnes, lle mae’r tymheredd yn amrywio o 18°C dros nos i 30°C yn ystod y dydd. Rydym yn tyfu llawer o rywogaethau yn yr adran hon yn epiffytig, sy’n golygu nad oes angen pridd na swbstrad arnynt i dyfu – dim ond darn o risgl, neu yn achos y Vandas, dim byd o gwbl. Mae eu systemau gwreiddiau awyrol mawr yn amsugno dŵr a maetholion o’r aer, felly does dim angen pridd!
Sgriniau 7, 8 a 9 – Tŷ Trofannol – Mynedfa
Gyda thymheredd rhwng 18–35 gradd, mae’r Tŷ Gwydr Trofannol yn efelychu amodau cynnes a llaith y ‘goedwig law’ drwy’r flwyddyn, fel y rhai a geir yn rhanbarthau trofannol De a Chanolbarth America, Affrica, Asia a rhannau gogleddol Awstralia.
Mae’r tŷ gwydr trofannol yn galluogi myfyrwyr, staff a’r cyhoedd i ddysgu ac i werthfawrogi amrywiaeth enfawr bywyd planhigion yn y trofannau.
Mae’r gystadleuaeth eithafol am adnoddau, yn enwedig golau, yn arwain at strwythur unigryw o lysdyfiant yn y goedwig law: canopi uchel a dwys gyda llawr y goedwig yn dywyll. Mae hyn yn caniatáu i ddringwyr sy’n caru’r haul fel y Birthwort Aristolochia gigantea a Aristolochia ringens ddarparu cysgod i lawer o bromeliadau epiffytig, tegeiriau, rhedyn, planhigion cigysol ac eirin gwyrdd lledaeniol sy’n boblogaidd fel planhigion tŷ megis Fittonia a Tradescantia.
Mae’r tŷ gwydr hefyd yn arddangos enghreifftiau gwych o rywogaethau Ficus trofannol (Ffigys), gan gynnwys Ficus aurea a F. pumila. Mae Ficus yn genws traws-drofannol o goed, llwyni a gwiail sy’n nodedig am eu ffrwythau blasus ac sy’n dangos syndrom peillio unigryw, gan ddefnyddio gwyfynen ar gyfer peillio. Mae llawer o rywogaethau Ficus hefyd yn rhannu arfer tyfu ‘tagu’, lle mae gwreiddiau’r eginblanhigion yn tyfu i lawr i lawr y goedwig gan gymryd maetholion o’r pridd. Yn raddol, mae’r gwreiddiau’n lapio o amgylch y goeden westeiwr, yn ehangu, ac yn ffurfio gwaith rhwyll sy’n amgylchynu boncyff y goeden westeiwr ac yn ei lladd. Mae hyn yn aml yn gadael y ffigys yn goeden ‘golofnog’ nodedig gyda chanol gwag.
Mae’r Tŷ Gwydr Trofannol hefyd yn arddangos llawer o gnydau economaidd gan gynnwys y banana Cavendish enwog, canna siwgr, pupur du, papaya, coffi, mahogani a ffefryn pawb – coco.
Caiff y tŷ gwydr ei gadw’n llaith drwy chwistrellwyr awtomatig a dyfrhau â llaw. Ar ddiwrnodau poeth gall y tymheredd gyrraedd hyd at 40 gradd a’r aer fod yn llawn dŵr.
Sgrîn 10 – Coridor Uchaf
Mae’r gofod hwn yn arwain ymwelwyr i fyny i’r Tŷ Tymherus, heibio’r llyfrgell a’n hardal dal gwyfynod.
Bob nos, caiff trap gwyfynod “Robinson” ei roi y tu allan, ac yna’r diwrnod canlynol caiff pob gwyfyn a ddaliwyd ei gofnodi a’i ryddhau heb niwed. Dechreuwyd cofnodi yn 1986/87, aeth ar saib am gyfnod, ac yna bu’n barhaus o 1993 hyd heddiw, gyda ychydig o seibiannau byr. Mae’r adnodd manwl hwn yn unigryw i Ogledd Cymru ac ymhlith y mwyaf cynhwysfawr yn y Deyrnas Unedig. Mae’r holl gofnodion bellach wedi’u trosglwyddo i gronfa ddata Excel, ac yn cael eu defnyddio ar gyfer dadansoddiad gwyddonol.
Ers 1986, mae cyfanswm o dros 400 o rywogaethau o wyfynod mawr wedi’u cofnodi, ynghyd â 71 o rywogaethau o wyfynod bach. Mae gwyfynod ‘large yellow underwing’ weithiau’n bresennol mewn niferoedd enfawr gyda chyfanswm o 50,600 (560 ohonynt wedi’u dal ar noson 31 Gorffennaf / 1 Awst 1995, ac bron cymaint ar sawl diwrnod arall). Y gwyfyn ‘heart and dart’ yw’r ail rywogaeth fwyaf niferus (gyda chyfanswm o 26,300).
Mae rhai tueddiadau clir yn dod i’r amlwg: mae rhai rhywogaethau wedi cynyddu dros y blynyddoedd, tra bod eraill wedi dirywio. Roedd rhywogaethau fel ‘dingy footman’, ‘August thorn’, a ‘yellow tail’ yn brin yn Nhreborth cyn 2000 ond bellach yn cael eu dal mewn niferoedd mawr. I’r gwrthwyneb, mae rhai rhywogaethau a oedd yn gyffredin yn y blynyddoedd cynnar bellach yn brin: er enghraifft, ‘rustic shoulder knot’ a ‘treble bar’, yn bresennol mewn niferoedd sylweddol yn 1986, aethant yn brin dros y blynyddoedd nesaf, ac nid ydynt wedi’u cofnodi ers 2005. Mae llawer o rywogaethau eraill (megis ‘large yellow underwing’, ‘heart and dart’, ‘common quaker’ a ‘common marbled carpet’) yn dangos blynyddoedd o uchafbwyntiau ac isafbwyntiau, ond heb duedd glir.
Gan fod cofnodion meteorolegol dyddiol hefyd yn cael eu cadw yn Nhreborth, gellir cymharu amrywiadau dyddiol, misol neu flynyddol yn y cofnodion gwyfynod â newidiadau yn yr hinsawdd – mae hyn eto i’w wneud. Yn wir, mae gan yr holl gofnodion hyn botensial enfawr ar gyfer dadansoddiadau a dehongliadau gwyddonol.
Sgriniau 11, 12 a 13 – Tŷ Hinsawdd Gymedrol – Casgliadau Cacti a Phlanhigion Suddlon
Sefydlwyd y casgliad o blanhigion suddlon a chacti yn Nhreborth yn ystod canol y 1970au. Ychwanegwyd casgliadau amrywiol a phlanhigion unigol dros y blynyddoedd. Yn 1977 crëwyd y gwely cras wedi’i godi – ynghyd â’r Cycas revoluta o ynys Kyushu yn Japan.
Adeiladwyd y twmpath estynedig o gacti a phlanhigion suddlon yn y Gwanwyn, 2008 gan ddefnyddio compost wedi’i ailgylchu (cymysgedd 1:1 o John Innes Rhif 1 a thywod bras) o arbrawf yng Ngorsaf Ymchwil Pen-y-Ffridd ar oddefgarwch sychder mewn pys chickpea o Bacistan.
Mae’r gwelyau cacti a phlanhigion suddlon yn y Tŷ Hinsawdd Gymedrol wedi’u trefnu’n ddaearyddol, gan ddechrau ar y chwith gyda phlanhigion suddlon o Affrica, gan gynnwys rhai o Lesotho (yn y gornel chwith bellaf). Wrth symud i’r dde, cawn rywogaethau o Ogledd America. Roedd y rhan fwyaf o’r cacti yn y gwely gwreiddiol ger cefn y Tŷ Hinsawdd Gymedrol yn rhy fawr i’w symud. Mae llawer ohonynt yn dod o Dde America. Mae rhywogaethau llai o Dde America ar ochr dde’r prif wely. Mae’r gwely ar y dde yn eithriad i’r trefniant daearyddol hwn ac yn bennaf ar gyfer rhywogaethau sy’n hoffi cysgod rhannol.
Mae rhai cacti a phlanhigion suddlon wedi’u cyfyngu i ardaloedd daearyddol bach iawn. Er mwyn lleihau’r broblem, mae masnach ryngwladol mewn planhigion cacti (ond nid hadau, ac eithrio hadau cacti a gasglwyd ym Mecsico) wedi’i gyfyngu gan CITES, y Confensiwn ar Fasnach Ryngwladol mewn Rhywogaethau Mewn Perygl.
Nid yw hyn yn effeithio’n uniongyrchol (na’n adlewyrchu) ar argaeledd y rhywogaethau hyn o fewn y DU neu wledydd eraill, ac nid yw’n lleihau’r ddwy broblem gyntaf. Mae pob rhywogaeth o gacti, aloes, Euphorbia suddlon, cacti a thegeiriau yn dod o fewn Atodiad II CITES, tra bod rhai yn y categori mwy o berygl yn Atodiad I. Mae symudiad rhyngwladol y rhain wedi’i gyfyngu i resymau nad ydynt yn fasnachol (gwyddonol ac ar gyfer cadwraeth) ac mae angen trwyddedau mewnforio ac allforio penodol.
Mae Llywodraeth Mecsico wedi gosod cyfyngiadau hyd yn oed llymach ar symudiad ei gacti brodorol, i’r graddau bod cadwraeth ex-situ o rai rhywogaethau mewn gerddi botanegol wedi’i gwneud yn fwy anodd. Mae nifer o rywogaethau sydd bellach yn gyffredin mewn tyfiant wedi’u ‘colli’ yn y gwyllt, ac mae planhigion wedi’u tyfu’n gallu cael eu defnyddio i’w hailgyflwyno i’w cynefinoedd naturiol – os gellir diogelu’r cynefinoedd hynny.
Mae cyfng-gyngor yn bodoli gan fod y galw am rywogaethau prin a newydd eu darganfod yn bygwth eu goroesiad yn y gwyllt, ond gall diwylliant meinwe a lluosogi masnachol gynnig y gobaith gorau ar gyfer goroesiad tymor hir rhai rhywogaethau. Enghraifft yw’r aloes troellog, Aloe polyphylla, o Lesotho. Mae eginblanhigion A. polyphylla yn Nhreborth yn adnodd pwysig ac yn y pen draw dylent gynhyrchu hadau newydd.
Sgrîn 14 – Tŷ Planhigion Cigysol
Mae planhigion cigysol i’w cael mewn sawl cynefin a hinsawdd wahanol, gan dyfu mewn amodau gwael o ran maetholion lle gallant ategu eu hamsugno maetholion gyda chystadleuaeth gyfyngedig gan blanhigion eraill. Mae’r planhigion hyn wedi esblygu sawl dull o ddal a threulio eu hysglyfaeth. Maent yn cynhyrchu mwcws neu gludiau olew sy’n gweithredu fel papur glud, tiwbiau neu botiau llithrig sy’n atal ymlwybro’n ôl gan bryfed chwilfrydig, ac hyd yn oed trapiau sy’n cau’n sydyn, fel y Venus flytrap enwog, gan ddal ysglyfaeth sy’n cerdded ar wyneb eu dail wedi’u haddasu.
Mae’r ysglyfaeth y mae’r planhigion hyn yn bwyta yn amrywio’n fawr hefyd. Ar un pen o’r raddfa mae’r Utricularia yn dal nematodau ac infertebratau dyfrol bach, tra bod Pinguicula yn llwyddo i ddal dim mwy na phryfed ffrwythau a pholen. Gall y planhigion jyg fel Sarracenia a Darlingtonia ymdrin â phryfed mwy fel gwyfynod a gwenyn, tra bod y planhigion jyg trofannol, Nepenthes, yn gallu cyrraedd meintiau anferthol ac wedi’u canfod yn dal gweddillion adar, madfallod a llygod mawr.
Yn Nhreborth rydym yn tyfu dros 100 o rywogaethau a chyltifarau o’r planhigion rhyfedd hyn. Gellir dod o hyd i sbesimenau trofannol yn y Tai Tegeiriau a Throfannol, gyda phlanhigion o rannau mwy cymedrol o’r byd, hyd yn oed o’r DU, yn cael eu tyfu yn y Tŷ Planhigion Cigysol.
Sgriniau 15 a 16 – Gardd Feddygol Tsieineaidd – Prosiect Gardd y Ddwy Ddraig
Mae Prosiect Gardd y Ddwy Ddraig yn gydweithrediad rhwng Gardd Fotaneg Treborth, Gardd Fotaneg Drofannol Xishuangbanna yn Yunnan a Gardd Fotaneg Frenhinol Caeredin, gyda chyllid parhaus gan Sefydliad Confucius ym Mhrifysgol Bangor a’r Cyngor Prydeining.
Mae’r fenter hon yn cyfeirio at symbolau cenedlaethol Tsieina a Chymru. Nod y prosiect hwn yw datblygu rhaglenni hyfforddi arloesol i fyfyrwyr graddedig ennill profiad gwaith mewn gerddi botanegol yng Nghymru a Tsieina, ac i’w helpu hwy ac eraill i gael cyflogaeth fuddiol a datblygiad gyrfa ym meysydd garddwriaeth ac addysg amgylcheddol.
Mae’r prosiect wedi meithrin perthnasoedd rhwng darparwyr hyfforddiant, cyflogwyr a’r gerddi botanegol lletyol, ac wedi creu cwricwla newydd ar gyfer hyfforddiant galwedigaethol mewn garddwriaeth ac addysg gerddi botanegol. Mae’r hyfforddeion wedi treulio cyfnodau amrywiol mewn un neu’r llall o’r gerddi botanegol partner ac wedi datblygu arbenigedd sydd wedyn wedi’i gymhwyso yn eu gweithleoedd.
Elfen arall o’r prosiect hwn yw datblygiad Gardd Feddygol Tsieineaidd yng Ngardd Fotaneg Treborth, wedi’i chynllunio i ddangos agweddau ar fflora frodorol Tsieina a’r athroniaeth hynafol o ddefnyddio planhigion mewn meddyginiaeth draddodiadol Tsieineaidd dros y ddwy fil o flynyddoedd diwethaf, sydd yn dal yn bwysig hyd heddiw. Mae’r ardd yn caniatáu ymchwil wyddonol i sail biocemegol priodweddau meddyginiaethol planhigion, ac mae hefyd yn ofod myfyriol ar gyfer ymlacio, gweithdai ioga a myfyrdod.
Sgrîn 17 – Pwll Bywyd Gwyllt
Mae ein pyllau dŵr croyw yn gynefin pwysig yma yn yr ardd, yn enwedig gan eu bod mor agos at Afon Menai. Mae’r pyllau’n gartref i amrywiaeth eang o fywyd gwyllt, sy’n bridio ac yn bwydo yn y llethrau llaid, y dŵr bas agored a’r pyllau dyfnach. Rydym wedi plannu border llysieuol o flaen ac y tu ôl i’r pwll i ddarparu cysgod a diogelwch hanfodol. Mae digon o gyfleoedd i helpu gyda chynnal a chadw’r pwll drwy gydol y flwyddyn, os oes gennych awydd gwisgo pâr o waders!
Sgrîn 18 – Gardd Gerrig a Dolydd Blodau Gwyllt
Mae ein Gardd Gerrig yn gasgliad arbenigol o blanhigion sy’n gofyn am gynefin heulog, sy’n draenio’n dda. Mae’r ardd wedi’i haddurno â sbesimenau parhaol aeddfed yn ogystal â bwlbiau corrach a phlanhigion llysieuol lluosflwydd, rhwng graean a chreigiau mawr.
Mae’r Ardd Gerrig yn edrych dros ein dolydd blodau gwyllt. Mae’r dolydd glaswelltog yng nghanol Gardd Fotaneg Treborth yn “ddiwellhad”, gan eu bod wedi aros heb eu trin na’u gwrteithio ers i Brifysgol Bangor eu caffael yn gynnar yn y 1960au, ac wedi’u dogfennu fel dolwellt yn 1840. Felly mae’n debygol bod y rhan fwyaf o’r 150 rhywogaeth a geir yma yn frodorol ac yn lleol, er bod rhai anfrodorol wedi ymledu o’r ardaloedd cyfagos. Roedd dolydd o’r fath, a ddefnyddid yn draddodiadol ar gyfer gwair, ac yn gyfoethog o ran rhywogaethau brodorol o flodau gwyllt, ffwng a phryfed, yn gyffredin unwaith ym Mhrydain, ond maent bellach yn diflannu ar raddfa sy’n peri pryder – mae 97% ohonynt wedi’u colli mewn llai na 100 mlynedd.
Caiff llawer o’r glaswelltir yn Nhreborth ei dorri’n rheolaidd fel lawnt, ond o fewn hynny mae darnau sy’n cael eu tyfu’n fwriadol i ganiatáu i’r planhigion flodeuo a chynhyrchu hadau. Caiff y lleiniau hyn eu torri unwaith yn yr hydref a chaiff y deunydd ei gludo i greu ‘gwair gwyrdd’. Caiff y deunydd hwn ei gludo i safleoedd lleol i gynorthwyo â chreu dolydd newydd o hadau y gellir gwarantu eu tarddiad lleol. Mae staff, myfyrwyr a gwirfoddolwyr Treborth yn torri a rhwygo’r lleiniau llai, gan nad ydynt mor hygyrch i beiriannau mawr.
Os na chaiff ei reoli’n ofalus, bydd ein dolydd yn cael eu dominyddu’n fuan gan laswellt bras. Mae tri rhywogaeth flynyddol sy’n lled-barasitig yn helpu i gynnal amrywiaeth flodeuol, gan atal twf y glaswellt bras: Rhinanthus minor, a elwir yn ‘greawdwr dolydd’, Euphrasia nemorosa (llygaid y dydd cyffredin) ac Odontites verna.
Mae dolydd fel y rhai yn Nhreborth yn meddu ar amrywiaeth planhigion heb ei ail, gan ddarparu cefnogaeth hanfodol i ystod eang o fywyd gwyllt gan gynnwys ffwng, gwenyn, pryfed, chwilod, pryfed cop, gwyfynod, pili-palaod, ymlusgiaid, amffibiaid, mamaliaid bach, ystlumod ac adar. Maent hefyd yn rhan annatod o’n treftadaeth ddiwylliannol – yn gyfoethog o ran cymeriad tirlun, ffermio, chwedloniaeth a hanes.
Sgriniau 19 a 20 – Llwybr Arfordir Cymru a Choetir
Mae’r coetiroedd yng Ngardd Fotaneg Treborth yn cwmpasu tua 16 hectar ac yn ymestyn o’r Marc Dŵr Uchel i uchder o 40 metr uwchlaw lefel y môr. Mae’r safle’n nodedig am ei hyd arfordirol (1.5km) sydd wedi’i ffinio’n uniongyrchol â choetir canopi uchel. Mae’r cynefin coetir morol hwn yn nodwedd dirwedd anghyffredin yng Nghymru, gyda dim ond 1% o goetir morol ar draws y DU.
Mae o leiaf wyth cymuned blanhigion ar wahân wedi’u cynrychioli yn y coetiroedd yn Nhreborth gan gynnwys coetir hynafol cymysg o onnen a derwen (SSSI), darn o goetir onnen ar ben creigfa galchfaen, planhigfa gymysg o gonwydd o’r 1950au, coetir cymysg o dderwen, onnen a masarn, coetir calchaidd o fedwen a helyg, canopi uchel o goed derwen aeddfed gyda bedwen, onnen a helyg, ac ardal o adfywiad bedwen, gan gynnwys ywen a gwynwydden. Mae yma hefyd bocedi o goed cyll wedi’u torri’n hanesyddol a rhodfa aeddfed o goed lindens wedi’u torri sy’n rhedeg drwy ganol y coetir ac yn dyddio’n ôl i weithgareddau Syr Joseph Paxton, dylunydd tirlun o’r oes Fictoraidd.
Mae gan bob un o’r ardaloedd coetir hyn haenau maes unigryw yn yr isdyfiant sydd wedi’u rheoli ar gyfer rhywogaethau goresgynnol gan gynnwys rhododendron a cheirios.
Gyda dros 70,000 o ymwelwyr y flwyddyn, mae llwybrau’r coetir yn hygyrch i bawb, gyda llwybr coed ffosil a llwybr ymwybyddiaeth ofalgar, yn ogystal â’n safle Ysgol Goedwig, Gardd Gors a chwch gwenyn.
Projectau Cadwraeth Planhigion
Mae cadwraeth wrth wraidd popeth a wnawn yma yng Ngardd Fotaneg Treborth ac mae'n ffurfio un o'n hamcanion craidd fel Gardd Fotaneg achrededig BGCI. Mae ein casgliadau'n cynnwys llawer o blanhigion prin a rhywogaethau sydd o dan beth bygythiad, ond nid ydym ond yn eu casglu - rydym yn gweithio mewn partneriaeth â llawer o erddi botaneg a sefydliadau cadwraeth eraill i ymchwilio, lluosogi a gwarchod rhai o'n rhywogaethau planhigion cynhenid prinnaf, yma yn yr Ardd yn ogystal ag yn eu cynefinoedd cynhenid. Mae'r Ardd yn darparu projectau ymchwil i fyfyrwyr israddedig ac ôl-radd, gan eu galluogi i gyfrannu at ymchwil fyw sy'n cael effaith ar ddyfodol poblogaethau a rhywogaethau planhigion yma ar garreg ein drws yng Nghymru.
Ymweliadau a Chyfleoedd Addysgol
Mae croeso cynnes i ysgolion a cholegau ddod i archwilio’r Ardd Fotaneg —ystafell ddosbarth fywiog sy’n ddelfrydol ar gyfer dysgwyr o bob oed. Mae'r ymweliadau hyn yn cynnig cyflwyniad ysbrydoledig i wyddoniaeth planhigion, bioamrywiaeth ac addysg amgylcheddol. Gellir teilwra gweithgareddau i gyd-fynd â'ch cwricwlwm, ac mae ein sesiynau Ysgol Goedwig hefyd ar gael i'w harchebu. Trefnwch eich ymweliad heddiw a helpwch i sbarduno cysylltiad gydol oes â natur ymysg eich myfyrwyr.
Mae'r Ardd Fotaneg yn cynnig interniaethau a lleoliadau strwythuredig i fyfyrwyr israddedig ac ôl-radd. Mae'r rhaglenni hyn yn darparu profiad ymarferol mewn gwyddor planhigion, cadwraeth a garddwriaeth. Mae cyfranogwyr yn gweithio ochr yn ochr â gweithwyr proffesiynol profiadol, gan ennill mewnwelediadau a sgiliau ymarferol sy'n cefnogi eu datblygiad academaidd a gyrfaol mewn lleoliad cyfoethog a deinamig.
Gall myfyrwyr presennol Prifysgol Bangor fanteisio ar gyfleoedd gwirfoddoli yn yr Ardd Fotaneg. Dyma gyfle i gysylltu â natur, ennill profiad yn y byd go iawn, a chyfrannu at amcanion addysgol a chadwraethol yr ardd. Mae gwirfoddolwyr yn datblygu sgiliau gwerthfawr wrth chwarae rhan allweddol wrth hyrwyddo bioamrywiaeth a stiwardiaeth amgylcheddol.
Gwybodaeth i Ymchwilwyr
Mae Gardd Fotaneg Treborth yn labordy byw a deinamig i wyddonwyr, a diolch i’w hisadeiledd ymchwil, cynefinoedd amrywiol a miloedd o rywogaethau cynhenid ac egsotig, mae'n safle astudiaeth unawdol i ymchwil wyddonol gyhoeddedig a phrojectau israddedig ac ôl-radd. Mae'r Ardd yn cynnal partneriaethau ymchwil cryf â gerddi botaneg eraill, grwpiau cadwraeth, a’r diwydiant, gan gynnig ystod eang o gyfleoedd ymchwil.
Mae'r Herbariwm yn Nhreborth dan ofal yr Ysgol Gwyddorau Biolegol ym Mhrifysgol Bangor ar hyn o bryd. Yn 2014, dyfarnwyd grant i Ardd Fotaneg Treborth gan Gronfa Bangor i wneud archwiliad hanfodol o'i chasgliad (c. 30,000+ sbesimenau byd-eang), ac wrth wneud hynny creu cronfa ddata dwyieithog o'r casgliad, fel y gellir gweld data a delweddau digidol o ansawdd uchel ar-lein.
Cynorthwywyd hyn gan gymorth hael Gardd Fotaneg Frenhinol Caeredin sydd wedi rhoi sganiwr ar fenthyg i'r herbariwm i gynorthwyo gyda digideiddio'r sbesimenau.
Er bod y casgliad yn cynnwys sbesimenau o bob cwr o'r byd, mae llawer iawn o fflora gogledd (orllewin) Cymru, yn cynnwys sbesimenau megis Gagea serotina (Lili'r Wyddfa) a Tuberaria guttata cor-rosyn rhuddfannog.
Rydym yn gosod trap gwyfynod “Robinson” Gardd Fotaneg Treborth y tu allan bob nos, drwy gydol y flwyddyn. Y diwrnod canlynol, caiff yr holl wyfynod a ddaliwn eu cofnodi a'u rhyddhau'n ddianaf. Dechreuwyd cadw cofnodion yn 1986/87, daethant i ben am gyfnod, ac yna maent wedi bod yn ddi-dor ers 1993 i'r presennol, gyda dim ond ychydig o fylchau byr. Mae'r adnodd maith a fanwl hwn yn unigryw i ogledd Cymru, ac mae'n bosib ei fod ymysg y mwyaf cynhwysfawr yn y Deyrnas Unedig. Bellach, mae’r holl gofnodion hyn wedi eu rhoi ar gronfa ddata Excel, felly maent yn barod i gael eu dadansoddi'n wyddonol.
Ers 1986, cofnodwyd dros 321,000 o wyfynod unigol o 400 o rywogaethau o wyfynod mawr, ynghyd â 71 o rywogaethau o wyfynod bach. Mae isadenydd melyn mawr yn bresennol weithiau mewn niferoedd enfawr gyda chyfanswm o 50,600 (daliwyd 560 ohonynt mewn un noson, sef 31 Gorffennaf / 1 Awst 1995, a bron â bod cymaint â hynny ar sawl diwrnod arall). Y dart calon a saeth yw'r ail rywogaeth fwyaf niferus (cyfanswm o 26,300).
Mae rhai tueddiadau clir yn dod i'r amlwg: mae rhai rhywogaethau wedi cynyddu dros y blynyddoedd, tra bod eraill wedi dirywio. Nid oedd rhywogaethau fel y troedwas pyglyd, carpiog Awst, a'r siobyn cynffon felen yn cael eu gweld yn aml yn Nhreborth cyn 2000, ond erbyn hyn maent yn cael eu dal mewn niferoedd mawr. Ar y llaw arall, mae ychydig o rywogaethau oedd i'w gweld mewn niferoedd mawr ychydig o flynyddoedd yn ôl, yn brin erbyn hyn: er enghraifft, roedd y brithyn gwargwlwm a'r gwyfyn teires i'w cael mewn niferoedd sylweddol yn 1986, bu gostyngiad dros yr ychydig flynyddoedd nesaf, ac nid ydynt wedi cael eu cofnodi o gwbl ers 2005. Mae niferoedd llawer o rywogaethau eraill (megis yr isadain felen fawr, y dart calon a saeth, y crynwr cyffredin a'r brychan cleisiog) wedi bod i fyny ac i lawr dros y blynyddoedd, ond nid oes unrhyw duedd clir.
Oherwydd y cedwir cofnodion meteorolegol dyddiol hefyd yng Ngardd Fotaneg Treborth, gallwn gymharu'r amrywiadau dyddiol, misol, neu flynyddol yng nghofnodion y gwyfynod gydag amrywiadau hinsoddol: ni wnaed hynny hyd yma. Yn wir, mae gan yr holl gofnodion botensial enfawr ar gyfer dadansoddi a dehongli gwyddonol.
Rhowch y Bai ar y Dyn Tywydd
Rydym yn disgrifio'r tywydd fel yr amodau atmosfferig a brofwn mewn un lle ar un pwynt mewn amser. Mae hyn yn ein hysbysu o'r hinsawdd, sef cyfartaledd y tywydd dros gyfnod o flynyddoedd. Gall hyn ddangos y math o dywydd gallwch ei brofi mewn mis/tymor penodol.
Yr hinsawdd yw'r hyn rydym yn ei ddisgwyl, y tywydd yw'r hyn a gawn!
Rydym yn cofnodi'r tywydd yma yn Nhreborth bob bore am 9am, gan nodi'r dyddiad, y glaw (mm) o'r diwrnod blaenorol, cyfeiriad a nerth y gwynt, thermomedr bwlb sych (hynny yw, y tymheredd am 9am y diwrnod hwnnw) a thymheredd uchaf ac isaf y diwrnod blaenorol.
Caiff ei gofnodi â llaw, ac yna mae data yn cael ei fewnbynnu ar hyn o bryd i gronfa ddata feteorolegol ar gyfer mynediad cyhoeddus.
Mae Cyfeillion Gardd Fotaneg Treborth yn cynnig hyd at dair bwrsariaeth ôl-radd (£2,000 y fwrsariaeth) i gefnogi astudiaethau MRes sy'n cynnwys gwneud ymchwil o fewn maes a chwmpas yr Ardd Fotaneg. Dylai ceisiadau gael eu cyflwyno gan fyfyrwyr a’u goruchwylwyr academaidd posibl o fewn Prifysgol Bangor.
Dylai ceisiadau amlinellu natur y project ymchwil arfaethedig gan gynnwys y rôl y bydd yr ardd a'i fflora a'i ffawna yn ei chwarae, ynghyd ag unrhyw effaith neu adnoddau sydd eu hangen i gynnal y gwaith. Mae gennym ddiddordeb arbennig mewn ymchwil sy'n cyd-fynd â strategaethau'r tri Choleg academaidd a/neu sy'n ymestyn rhagoriaeth ymchwil bresennol yn y brifysgol.
Mae Treborth yn gartref i labordy cipio carbon tanddaearol mwyaf Ewrop, a elwir yn Rhizotron. Mae'n caniatáu i wyddonwyr arsylwi proffiliau pridd heb aflonyddwch, gan gynnig mewnwelediadau sy’n torri tir newydd ar sut mae priddoedd yn storio carbon.
Priddoedd yw'r gronfa garbon fwyaf ar y tir, mwy na'r holl blanhigion gyda'i gilydd. Mae deall sut maent yn gweithredu yn allweddol i leihau allyriadau nwyon tŷ gwydr yng Nghymru a thu hwnt.
Mae'r cyfleuster o'r radd flaenaf hwn yn galluogi ymchwil arloesol ar ddynameg carbon pridd, rhyngweithiadau rhwng planhigion a phridd, a chymwysiadau bio-olosg — gan ddenu arbenigwyr byd-eang i Fangor i wneud gwyddoniaeth hinsawdd gydweithredol.
Staff Treborth
Cyfeillion Treborth
Mae'r Cyfeillion yn trefnu amrywiaeth o ddigwyddiadau, megis darlithoedd, gweithdai, teithiau maes, ymweliadau â gerddi, gwerthiannau planhigion a diwrnodau agored. Mae Cyfeillion Gardd Fotaneg Treborth yn elusen ac yn gwmni nid-er-elw, a sefydlwyd i gefnogi gwaith yr ardd.
Gwirfoddoli
Mae llawer o'r ardd yn cael ei chynnal a'i chadw drwy gefnogaeth gwirfoddolwyr ac rydym yn hynod ddiolchgar am yr holl gefnogaeth a gawn. Os oes gennych ddawn arbennig ym maes garddio, neu dim ond yn awyddus i ddysgu, mae pob croeso i chi yn yr Ardd! Ceir diwrnodau gwirfoddoli bob dydd Mercher a dydd Gwener.
Newyddion Diweddaraf
Digwyddiadau
Camu’n ôl mewn amser
Roedd safle 90 acer yr Ardd yn rhan o ystad Treborth Isaf tan 1846 pan gafodd ei brynu am £18,000 gan y Chester and Holyhead Railway. Prif beiriannydd y cwmni hwnnw oedd Robert Stevenson, mab i George Stevenson. Roedd angen cymaint o dir ar y rheilffordd gan fod angen lle i roi rwbel o'r twnnel yng ngorsaf Bangor, ac roedd yn rhaid i lwybr y rheilffordd ddod at Bont Britannia ar ongl sgwâr i lan y Fenai, ac felly roedd yn rhaid iddo symud draw oddi wrth y lan ar dro graddol.
Ar ôl gorffen adeiladu’r bont, roedd gan y cwmni o leiaf 80 acer o dir dros ben. Roedd Joseph Paxton, a gynlluniodd Barc Penbedw (Birkenhead Park), yn gysylltiedig â'r cwmni ac efallai mai ef a awgrymodd iddynt greu canolfan wyliau, tebyg i sba cyfandirol. Cynhyrchodd gynllun, wedi'i seilio ar Barc Penbedw, a oedd yn cynnwys tiroedd pleser (mannau ar gyfer cerdded, planhigion a hamdden), tai ac, yn fwyaf nodedig, gwesty gyda 500 o ystafelloedd gwely. Pensaer y gwesty oedd Charles Reed, a oedd wedi cynllunio Plas Rhianfa ar lannau'r Fenai. Penderfynodd y cwmni ddefnyddio cynllun Paxton gan alw'r datblygiad yn Parc Britannia. Dechreuodd y gwaith ym Mawrth 1851 ond, gan fod y cwmni mewn trafferthion ariannol, daeth y gwaith i ben ym Medi 1851. Gwnaed peth gwaith ar y gwesty, gyda'r adain ddwyreiniol ar safle'r pwll trochi newydd, ond nid oes unrhyw olion ohoni. Yr unig adeiladwaith o bwys y gellir ei weld yn awr yw'r twnnel draenio sy'n bwydo'r rhaeadr.
Yn 1858 adeiladodd y cwmni rheilffordd Orsaf Porthaethwy ar y safle uwchben yr ystâd ddiwydiannol bresennol wrth y fynedfa i'r Ardd ar ôl cael hawl mynediad dros Dir y Goron ym mhen deheuol y bont grog (Pont y Borth).
Adeg y Pasg 1865 bu cais i gynnal rasys ceffylau a gemau wrth ymyl 'the Britannia Park Refreshment Rooms', a oedd, mae'n debyg, yn agos at y bont rheilffordd, ond gwrthododd y cwmni roi caniatâd i hynny. Mae'n ymddangos bod y fan honno wedi'i thynghedu i'w defnyddio ar gyfer gemau!
Yn 1867 prynwyd Treborth Isaf gan Richard Davies AS a phrynodd Barc Britannia'n ddiweddarach; adeiladodd bont dros y rheilffordd a'r porthdy wrth y fynedfa i'r Ardd. Roedd ardal y Parc unwaith eto'n rhan o'r ystâd ar ôl dim ond ychydig dros 20 mlynedd.
Yn y 1890au adeiladwyd y ty a elwir Ceris gan Richard Davies i'w fab, John Robert Davies. Adeiladwyd y tŷ yn agos at y bont grog a'r Fenai. Caeodd y perchenogion y llwybr troed 16 sy'n mynd gyda glan y Fenai gan rwystro pysgotwyr Ynys Gorad Goch rhag medru mynd i'r orsaf rheilffordd drwy ddefnyddio Grisiau'r Peilot sydd fymryn i'r gorllewin o ddiwedd y llwybr troed wedi'i balmantu. Roedd yn rhaid i'r pysgotwyr wedyn fynd drwy goed Coed Môr, ar lan ogleddol y Fenai, i fynd i'r orsaf. Er mwyn sicrhau preifatrwydd, prynodd J R Davies yr ynys yn 1915. Ar un adeg bu Ynys Gorad Goch yn enwog am ei the pysgod. Yn ystod y ddau ryfel byd mae'n debyg bod rhannau o'r Parc wedi cael eu haredig ac mae olion ffosydd milwrol posibl yn y goedlan.
Yn 1953 pan oedd y llong hyfforddi, 'Conway', yn cael ei symud i lawr y Fenai i'w hadnewyddu yn Lerpwl aeth ar y creigiau i'r ddwyrain o'r rhaeadr wrth y ddau dwmpath a oedd yn rhan o waith Paxton mae'n debyg. Mae darnau o'r llong i'w gweld yno o hyd. Ar ôl i'r llong gael ei symud bu cynllun i ddefnyddio'r rhan hon o'r safle i adeiladu ail gartrefi pren ond fe'i prynwyd gan ddau o bobl leol er mwyn achub y blaen ar y cynllun hwn. Roeddem yn ffodus na wireddwyd cynllun y cwmni rheilffordd. Byddai elfen 'Y Parc' o'r cynllun wedi bod yn gyfyngedig iawn, iawn ac mae'n debyg y byddai wedi cael ei dinistrio gan ymgais perchenogion diweddarach i wneud i'r lle dalu, ac ni allai'r gwesty fyth fod wedi bod yn llwyddiant oherwydd erbyn hynny roedd y ddau westy'r goets fawr cyfagos (Penrhyn Arms 130 ystafell wely) a The George) yn tynnu at ddiwedd eu hoes. Fel mae pethau wedi troi allan mae gennym safle da i ardd fotaneg, twnnel draenio hyfryd, rhai llwybrau sych o ystyried eu bod yn 150 oed, y bri o fod yn gysylltiedig â Stevenson a Paxton a choetir hynafol na chafodd ei dorri i wneud lle i dai.
Diolchiadau
Diolch i Brian Hyde am lunio hwn fel erthygl cylchlythyr i Gyfeillion Treborth - gyda chymorth gan Yr Athro M.L. Clarke Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, Cyf. 19 1958.’ tt 54- 60. a David Senegles ‘Story of Ynys Gorad Goch in the Menai Straits’, cyhoeddwyd yn breifat, Mawrth 1969.