Archif y mis

Mae Archif y Mis yn denu sylw myfyrwyr a staff at yr amrywiaeth o ddeunydd sydd ar gael yn yr Archifau a’r Casgliadau Arbennig. Yn benodol, mae’r ffotograffau o Fangor yn y gorffennol yn hynod o boblogaidd ac wedi bod yn sbardun i sawl sgwrs ar dudalennau Facebook y Brifysgol.

Pob mis, mae eitem yn cael ei dewis ar gyfer y slot misol. Mae’r ddogfen yn cael ei sganio a’i rhoi ar y we ochr yn ochr â thestun yn egluro cefndir hanesyddol yr eitem.

Ebrill 2017

Llyfr ymarferion ysgol a oedd yn eiddo i Syr John Morris-Jones tra'n ddisgybl yn Ysgol Friars.

Bu Morris-Jones yn ddisgybl yn Ysgol Friars o 1876-1879 ac yn ddiweddarach fe ddaeth yn ysgolhaig, bardd ac Athro'r Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Gogledd Cymru ym Mangor. 

Yn y llyfr ceir ei gyfieithiad pan oedd yn fyfyriwr o Lyfr II, Pennod 1 Anabasis gan Xenophon.  Gwelir wynebddarlun wedi'i wneud â llaw o rai ffigurau o'r gwaith. 

Sefydlwyd Ysgol Friars yn 1568 a'i diben fel y pennwyd yn ewyllys y cyfreithiwr Geoffrey Glynne oedd 'rhoi gwell addysg neu fagwraeth i blant dynion tlawd'. Roedd tŷ'r brodyr ym Mangor wedi dod i feddiant Glynne yn 1552-3 ar ôl iddo gael ei feddiannu gan y Goron yn 1538-9 ac fe wnaeth ei roi, ynghyd â thir ac arian ychwanegol, yn benodol i'r diben o fod yn gartref i ysgol ramadeg.

Nodir safle gwreiddiol yr ysgol ar fap John Speed o Fangor yn 1610. Ceir copi ohono yn archifau Prifysgol Bangor.  Adleolwyd yr ysgol yn 1798 gan fod yr adeiladau gwreiddiol wedi mynd yn wael iawn eu cyflwr.  Mae plac, a luniwyd i goffau'r symudiad, yn disgrifio eu bod yn wreiddiol ‘stood near the river, but in course of time, being nearly in ruins, […] were removed and happily restored’.

Bu epidemig o'r teiffoid ym Mangor yn 1882 a pharodd hynny i'r llywodraethwyr symud yr ysgol i Benmaenmawr dros dro.  Symudodd yn ôl i Fangor yn fuan ond bu'r digwyddiad yn gyfrwng i archwilio ei chyfleusterau yn fwy manwl, a daeth y llywodraethwyr i'r casgliad eu bod bellach yn anaddas i ofynion ysgol breswyl fodern.

Symudwyd yr ysgol i adeilad newydd ar Ffordd Ffriddoedd yn 1900, lle'r arhosodd yn ddigyfnewid tan 1971 pan fabwysiadodd yr ysgol bolisi cyd-addysgol ac ehangu i adeiladau newydd ar safle ychwanegol ar Ffordd Eithinog.  Adnewyddwyd safle Eithinog yn 1999 a symudwyd yr ysgol yn llwyr i'r safle hwnnw, lle mae'n parhau o hyd. 

Bydd y llyfr yn cael ei arddangos yn Storiel hyd y 29ain o Ebrill 2017 mewn arddangosfa ar "Atgofion Ysgol Friars".

Crewyd yr "Archif y Mis" yma gan Callum Parry.

Cliciwch ar y dolennau isod i weld y dogfennau sydd wedi ymddangos fel “Archif y Mis” yn y gorffennol.